گفتار بیست و دوم 2013/10/03

بیان شده توسط استاد علی الله وردیخانی

کتاب: تعلیم و تربیت (ارشاد) - جلد اول

در آئین اسلام مصالح فردی و اجتماعی دوش بدوش هم مورد توجه قرار گرفته است و مسلمانان از نظر دینی مکلفند به موازات خود دوستی، دگر دوست هم باشند و با حفظ منافع شخص به صلاح برادران خود نیز بیاندیشند و خیر مادی و معنوی آنان را تذکر دهند و موجبات رستگاری و سعادتشان را فراهم سازند و این خود یکی از حقوق برادری در اسلام است.
حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام می‌فرماید: از واجب‌ترین حقوق برادرت این است که او را به خیر و صلاحش متوجه سازی و هر چیزی که برای امر دنیا و آخرت مفید و نافع است از وی پنهان نداری.
کسانی که حقیقت را مکتوم می‌دارند و از انتقاد خود داری می‌نمایند نه تنها یکی از حقوق برادران خود را با این عمل پایمال می‌کنند بلکه اگر به تأثیر انتقاد مطمئن باشند و تذکر ندهند مرتکب خیانت شده‌اند.
حضرت صادق علیه‌السلام می‏فرماید: کسی که برادر خود را گرفتار عمل نا‏مطلوبی می‌بیند و می‌تواند او را از این کار باز دارد در صورتی که سکوت کند و منعش ننماید به وی خیانت کرده است.
در روایات اسلامی برای انتقاد واجب، یعنی نهی از منکر شرایطی ذکر شده، از جمله این که نهی کننده در گفته خود احتمال اثر بدهد و تذکرش بیهوده و لغو نباشد، و دیگر آن که نهی از منکر او باعث اختلال و فساد نگردد و برای او و دیگر مسلمانان ضرر جانی و عِرضی و مالی ببار نیاورد.
ولی نکته‏ای که برنامه اسلام را از اخلاق سود جویی تفکیک می‌کند این است که پیروان اخلاق انتفاعی تنها به منافع خود فکر می‌کنند و همه جا سود شخصی را به مصلحت اجتماعی، و خود دوستی را به دگر دوستی مقدم می‌دارند. اما آئین اسلام با حفظ منافع فردی به منافع اجتماعی نیز توجه کامل کرده و در مواقع لازم مسلمانان را امر فرموده که سود شخصی را فدای مصلحت اجتماعی نمایند.
اگر مسلمانی بداند که نهی از منکرش اثر مثبت دارد ولی این نهی او مستلزم زیان و خسارات او است، وظیفه دینی در این موارد آنست که ضرر گناه را با زیان شخصی بسنجد و اگر جلو‏گیری از گناه مهم‌تر از زیان شخصی باشد تحمل کند و صلاح دین و جامعه را بر مصلحت فردی و سود شخصی مقدم بدارد.
حضرت امیر المومنین علیه‌السلام می‌فرماید: البته باید محبوب‌ترین اشخاص نزد تو کسی باشد که عیب تو را به تو اهدا می‌کند و در پیروزی به نفس سرکش یاریت می‌دهد. ونیز فرمود: مهربان‌ترین افراد نسبت به تو کسی است که در خیر و صلاح تو بیش از دیگران یاریت کند و در امر دینت با خلوص زیادتری به تو نصیحت می‌کند.
به انتقاد کنندگان توصیه فرموده‌اند که عیوب و نقائص برادران خویش را به طور خصوصی تذکر دهند و حیثیت و آبروی آنان را رعایت نمایند و با حضور دیگران از نصیحتشان خود داری کنند و موجبات شرمندگی و خجلت آنان را فراهم نسازند. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: نصیحت گوئیت در ملأ عام سر‏کوب کردن ارزش و حیثیت کسی است که اندرزش می‌دهی. حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام می‏فرماید: کسی که برادر خود را در پنهان موعظه می‌کند زیبایش می‌سازد و اگر آشکارا نصیحت می‌کند موجب زشتی او می‌گردد.
مواعظه خصوصی و محرمانه و انتقاد صحیح و عاقلانه اغلب به نتیجه مثبت می‌رسد و او را به نقایص خویش متوجه می‌سازد، تذکرات دوستانه را می‌پذیرد و نصایح را فرا‏می‌گیرند و عیوب خود را بر طرف می‌کنند و اگر در مواردی هم نتایج مطلوبی حاصل نشود ، حد اقل سبب پر‏خاش و خشونت نمی‌شود و کینه و دشمنی ببار نمی‏آورد.
کسی را آشکار نصیحت کردن و خطای او را در حضور دیگران تذکر دادن و اشتباهش را به رخش کشیدن و در مقابل این و آن تخطئه نمودن، و علنی از لغزشش انتقاد کردن، در واقع شکستن ارزش و شخصیت اوست. این انتقاد بیجا و درد‏ناک نه تنها اثر مفید نمی‌گذارد بلکه سبب عداوت و دشمنی می‌گردد و حس انتقام جویی را تحریک کرده و آثار زیان بخشی ببار می‌آورد.
اولیاء گرامی توصیه فرموده‌اند که انتقادات خود را به طور خصوصی تذکر دهید و با مردم به نر‏می و ملایمت سخن گویید. حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرماید: کسی که با مردم به رفق و مدارا عمل می‌کند و در گفتار و رفتار نرم‏خو و ملایم است، به خواسته‏ای که از مردم دارد دست یابد.
حسن برخورد و نرمی اخلاق نه تنها در مورد انتقاد ثمر‏بخش است بلکه در سایر شؤون زندگی نیز نتایج مطلوبی از آن حاصل می‌شود. ملایمت و رفق و مدارا به زندگی جمال و زیبایی می‌بخشد، مردم را بهم نزدیک می‌کند و محیط تکریم و احترام به وجود می‌آورد و جامعه را از زندگی گوارا برخوردار می‌سازد. برعکس تند خویی و خشونت، چهره حیات را زشت و نا مطبوع می‌کند و مردم را به اهانت یکدیگر وامی‌دارد وزندگی را تلخ و ناگوار می‌سازد.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: رفق و مدارا بر چیزی قرار نمی‌گیرد مگر این که زیبایش می‌سازد و از چیزی جدا نمی‌شود مگر این که سبب زشتی و قبحش می‌گردد. یکی از علل پیروزی و محبوبیت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله گفتار و رفتار پر مهر او در طول رسالتش بود. آن پیشوای گرامی با اخلاق نرم و ملایمی که داشت توانست مردم را به گرد خود جمع کند و در اعماق جانشان نفوذ نماید. قرآن مجید به این نکته اشاره فرموده که در پرتو عنایت و رحمت باری تعالی است که تو با مردم به نرمی و ملایمت رفتار می‌کنی اگر کلامت خشن و دلت سخت بود مردم از گرد تو پراکنده می‌شدند.
حضرت امیر المومنین علیه‌السلام می‌فرماید: لغزش شخص عاقل را با کنایه تذکر دادن برای وی از ملامت صریح دردناک‌تر است. آئین اسلام انتقادات بجا را از حقوق و وظایف مسلمین شناخته و به این پرسش که آیا باید از دیگران انتقاد کرد یا نه، پاسخ مثبت داده و برای این که افراد در تذکرات خویش تند روی نکنند و از مرز حق و مصلحت قدم فراتر ننهند و بنام انتقاد سبب هتک و تحقیر دیگران نشوند، شرایطی مقرر فرموده و مسلمین باید در چهار چوبه آن شرایط انتقاد و نهی از منکر کنند و بدین وسیله رستگاری و سعادت برادران خویش را فراهم سازند. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله می‏فرماید: آدمی نمی‌تواند حقیقت ایمان را در نهاد خویش تتمیم و تکمیل کند مگر این که از مجادله و بحث‌های خصومت آمیز بپرهیزد اگر چه حق با او باشد.