مراتب عقل 2010/08/25
بیان شده توسط استاد علی الله وردیخانی
کتاب: مبدا و معاد
مراتب عقل
عقلِ مجرد، دارای مراتبی است و در هر یکی از این مراتب، از برای جوهرِ عقلی حدی است در وجود که با مراتب دیگر متفاوت است.
مرتبه اول: عقلِ هیولائی است و آن جوهری است که در شؤون و کمالات حیوانی به مقام تامّ رسیده و همه جهات و قوای حیوانی در او بِالفعل است، ولی مستعد برای قبول صور علمیه است و هرگاه تعالیم فراهم شود، بیدرنگ صُوَر علمیه را میپذیرد و مثل صفحه ساده، لوحی است که از همه نقوش عاری است، ولیکن مهیا برای قبول نقشهای مختلفه است.
فرق بین حیوان محض و انسان، همین عقل هیولائی است و حیوانِ محض، استعداد حصول کمال عقلی را ندارد، ولی انسان هرچند عاری از ادراکات عقلی شود، استعداد حصول کمالات عقلی را دارد.
صورت حیوانیت و قوای حیوانی در انسان به واسطه عقل، ضعیف است، از اینرو نتوانسته تمام قوه و استعداد انسانی را تبدیل به شؤون حیوانیت کند و در عین این که او حیوان بالفعل است، استعداد کمالات عقلی را دارا است.
مرتبه ثانیه: عقل بِالمَلَکه است. نفس در این مرتبه اَقوی و برتر از کیفیت عقل هیولائی است، زیرا در این مرتبه، رفته رفته مقداری از قوه محضِ کمالِ عقلی به فعلیت رسیده، بدین معنی که نفس قضایای کلیه بدیهیّه را درک میکند، مانند ادراک این که «جمع نقیضین محال است» یا «معلول بی علت نیست و به محض عدم علت، معلول نیز معدوم است».
مرتبه ثالثه: عقلِ بِالفعل است. نفس در این مرتبه، جوهری است که دارای قدرت و نیروی تفکر و استخراج مطالب نظریه مشکله که مورد نظر و بحث عقلا است، گردیده و میتواند به قدرت نظم و برهان و استدلالِ منطقی دقیق، مجهولات علمیه را از مَبادی بدیهیّه واضحه استخراج کند. و میتواند به همین قوه، حل مشکلات نموده و صُوَر علمیه را در آئینه نفس نمایان سازد.
صاحب این مرتبه، از قوه و استعداد انسانی به فعلیتِ کامل رسیده ولی انحراف برای او امکانپذیر است، زیرا غبار عالَم حسی، بِالمرّه از چهره اندیشه او زدوده نشده است و تعلق نفس بر بدن و اشتغال علایق به ماده، هنوز در او باقی است.
مرتبه رابعه: عقلِ مُستفاد است. در این مرتبه، غبـاری کـه گاهی فضای عالم اندیشه را میگـرفت و
غفلت رخ میداد، نفس از همه آنها منزّه و مبرّا است و در جوهریّت عقلی و فرو رفتن در ادراک معقولات، به قدری شدت یافته که مشاهده معقولاتِ خود کند، و هیچ نیرویی نمیتواند او را به عالم حس جذب نموده و پرده بر رخ ادراکات عقلیه اندازد و این مرتبه، نهایت مرتبه کمال عقلی و فضیلت انسانی است.
همان‌طور که در قوس نزول، نخستین صادر عقل است، در قوس صعود نیز کاملترین بازگشتکننده، جوهر عاقل است. یعنی مدار عالم امکان، از جوهر عقل شروع شده و در جوهر عاقل ختم می‌شود، و اگر این عقل شکوفا نگردد و تفکر و تعقل به مرتبه کمال نرسد، عبادت نیز در حقیقت به مقام تحقق نخواهد رسید.
پینگ و دیدگاه ها هر دو بسته شده اند.