وظایف متعلم نسبت به معلم 2009/08/01

بیان شده توسط استاد علی الله وردیخانی

کتاب: کعبه جانان - جلد چهارم

از حضرت امام سجاد علیه‌السلام روایت شده است که آن بزرگوار چنین فرمود: حقّ راهبر زندگانی روحی تو که وجودت را تحت مراقبت علمی خود قرار می‌دهد، این است که از او تجلیل نموده و محفل او را گرامی داری و به سخنانش گوش فرا دهی، و با چهره گشاده به وی روی آوری و صدایت را در گفتگو پیش او بلند نسازی. اگر کسی از او سؤال کند در پاسخ به او پیش‌دستی نکنی، بگذار که او خود پاسخ سؤال را القا کند. اگر کسی نزد تو از او به بدی یاد کرد، باید در مقام دفاع از او برآیی و از او عیب‌پوشی کنی و محاسن او را به دیگران اظهار کنی. با دشمنانش همنشینی نکنی و با دوستانش دشمنی ننمایی. اگر به ادای این حقوق نسبت به استاد موفق گردی، فرشتگان آسمانی در جهت خیر تو گواهی دهند که تو آهنگ چنین استاد داشته‌ای و علم و دانش را برای خدا و هدف‌های الهی از او فرا گرفته‌ای.
از حضرت صادق علیه‌السلام روایت شده است که حضرت علی علیه‌السلام چنین فرمود: زیاده از حدّ از استاد پرسش مکن و با گوشه چشم و یا دست خود در محضر استاد اشاره منما، و از طول مصاحبت و همنشینی او ملول مباش.
خداوند متعال ماجرای حضرت موسی (ع) را در قرآن مجید بازگو فرموده که به حضرت خضر علیه‌السلام گفت: «هَلْ اَتَّبِعُکَ عَلی اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً» آیا ترا پیروی کنم تا در رسیدن به حق، بیاموزی مرا از آنچه که آموخته شده‌ای؟
در این گفتار کوتاه حضرت موسی، گزیده‌ای از وظایف شاگرد نسبت به استاد معلوم می‌گردد؛ با این که می‌دانیم حضرت موسی پیغمبری عظیم‌الشأن و یکی از رسولان اولوا العزم بود. این آیه شریفه خصیصه‌ها و نکته‌های تربیتی سودمندی را به ما ارائه می‌دهد:
حضرت موسی (ع) خود را تابع حضرت خضر (ع) معرفی کرده، این مسئله ایجاب می‌کند که مقام و منزلت موسای شاگرد از مقام و منزلت استاد خضر فروتر باشد، زیرا قاعدتاً مقام تابع باید از مقام متبوع فروتر و پایین‌تر شود.
حضرت موسی (ع) با کلمه «هَلْ» اجازه و رخصت می‌طلبد که آیا ترا پیروی کنم؟ این مسئله نیز مبالغه در تواضع را نشان می دهد که باید شاگرد نسبت به استاد خویش معمول دارد.
حضرت موسی (ع) در برابر معارف و آگاهی‌های حضرت خضر (ع) خود را نادان و فاقد علم معرفی می‌کند، و با جمله «عَلی اَنْ تُعَلِّمَنِ» تا این که مرا بیاموزی، به مقام والای استاد خویش اعتراف می‌نماید.
لزوم عمل به راه و رسم متابعت در این آیه شریفه نه به طور مقید و شرطی، که به صورت مطلق ذکر شده است؛ و این نشان دهنده لزوم کمال تواضع شاگرد و استاد است.
معنی متابعت متعلم، این است که اعمال خود را با اعمال و رفتار استاد تنظیم کند یعنی تابع، چنان کند که متبوع می‌کند.
در آیه شریفه وظایف شاگرد نسبت به استاد به ترتیب بیان شده: پیروی، تعلیم، خدمت، تعلّم. یعنی شاگرد باید در گام نخست از استاد پیروی کند، سپس استاد او را تعلیم دهد و در سومین مرحله خود را در خدمت استاد بدارد، تا سرانجام در نهایی‌ترین مرحله از علم و دانش استاد، برخوردار گردد.
جمله مقدس «هَلْ اَتَّبِعُکَ عَلی اَنْ تُعَلِّمَنِ» می‌رساند که حضرت موسی می‌خواهد بگوید من براساس این متابعت هدفی جز فراگیری علم ندارم. این مسئله نیز نشان دهنده این است که شاگرد باید در مقام همراهی با استاد، جز علم آموزی هدف دیگری نداشته باشد.
جمله «مِمّا عُلِّمْتَ» یعنی بخشی از علم، و حضرت موسی می‌خواهد بگوید من در این پیروی جویای برابری و هماوردی با تو نیستم، بلکه می‌خواهم به بخشی از علم تو دست یابم.
و نیز جمله «مِمّا عُلِّمْتَ» نشانگر آن است که خداوند متعال این علم را در اختیار حضرت خضر قرار داده است، لذا باید علم و عالم را ارج نهاد و مقام استاد را والا شمرد، چه معلم بودن یکی از سمت‌های الهی است.
کلمه «رُشْداً» می‌رساند که حضرت موسی از حضرت خضر درخواست ارشاد نموده وگرنه بدون برخورداری از برکات استاد، سرگردان و حیران می‌شد؛ این مسئله نیز به ما می‌فهماند که بدون ارشاد استاد به هدف نتوان رسید. نتیجه این که مقام و منزلت استاد حقیقی بسی والاست، زیرا لازمه احاطه علمی فزونتر، آگاهی بالاتر از محتوی و اهداف علمی است.