گفتار چهاردهم 2013/10/03

بیان شده توسط استاد علی الله وردیخانی

کتاب: تعلیم و تربیت (ارشاد) – جلد دوم

«یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ»
یکی از صفات مذموم که ممکن است از دوران کودکی دامنگیر انسان شود و مانند یک بیماری مزمن صاحبش را همواره رنج دهد، کمروئی و خجالت کشیدن‏های بی مورد و نابجا است. این حالت روانی مانند بسیاری از صفات ناپسندیده از احساس پستی و عقده حقارت سرچشمه می‏گیرد.
چه بسیار کودکانی که در مدرسه با کمال جدیت تحصیل کرده و برنامه های درسی را به خوبی فراگرفته‏اند، ولی در موقع امتحان به علت ضعف نفس و حیاء بی مورد دچار انفعال و شرمساری می‏شوند ، آن چنان خود را می‏بازند که گوئی آنچه را خوانده‏اند فراموش کرده‏اند و بنابراین از دادن جواب عاجز مانده و در نتیجه از پیشرفت های عادی در سالهای تحصیلی محروم می‏مانند.
چه بسیار اطفالی که بر اثر کمروئی و خجالت کشیدن، جرأت معاشرت با مردم را ندارند و به خود مطمئن نیستند و در خویشتن احساس پستی و حقارت می‏کنند، و از شرکت در مجالس و برخورد با اشخاص خائفند و در بعضی مواقع از رفتن به منزل بستگان، و نیز سخن گفتن با آنها احساس انفعال و شرمساری می‏کنند.
عوامل متعددی می‏تواند سبب پیدایش این خوی ناپسند در کودکان گردد؛ یکی از علل مهم، گفتار و رفتار توهین آمیز این و آن نسبت به کودک است.
طفلی که از اولین روز زندگی مورد تحقیر و تمسخر مردم واقع می‏شود و روانش از ضربات اهانت آسیب می‏بیند، آن طفل همواره در خود احساس حقارت می‏کند؛ و گاهی این خوی ناپسند چنان در اعماق جانش ریشه می‏کند و شخصیت او را درهم می‏شکند که ممکن است تا پایان عمر به این بیماری گرفتار شود.
خجالت کشیدن که در لغت عرب «حیا» و در زبان فارسی «شرم و آزرم» گفته می‏شود، عبارتست از انفعال و انکسار روانی به علت ترس از سرزنش و ملامت دیگران. این حالت روانی یعنی شرم و حیا، اگر در مواقع صحیح و بجا ظاهر شود، یکی از صفات پسندیده آدمی است، و اگر بی مورد و نابجا ظاهر شود یکی از خلقیات مذموم است.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «اَلْحَیاءُ حَیائانِِ، حَیاءُ عَقْلٍ وَ حَیاءُ حُمْقٍ فَحَیاءُ الْعَقْل هُوَ الْعِلْمُ وَ حَیاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ» یعنی حیا بر دو قسم است: یکی حیاء عاقلانه و دیگری حیاء احمقانه. حیاء عاقلانه ناشی از علم و دانش، و حیاء احمقانه ناشی از جهل و نادانی است.
حضرت صادق علیه السلام از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن بزرگوار می‏فرماید «اَلحَیاءُ عَلى وَجهَینِ فَمِنهُ ضَعْفٌ وَ مِنْهُ قُوَّهٌ وَ إسلامٌ وَ إیمانٌ» :یعنی حیا بر دو قسم است یکی ضعف نفس و زبونی است و دیگری قوت نفس و اسلام و ایمان است.
در برنامه های تربیت کودک، پدران و مادران عاقل موظفند کودکان خود را طوری پرورش دهند که از طرفی دارای حیاء عاقلانه شوند و از طرف دیگر دچار ضعف و حیاء احمقانه نگردند.
بعضی از صفات مانند حب فرزند و ترس و نظایر آنها مشترک بین حیوانات و انسان است، لکن شرم و حیا تنها به انسان اختصاص دارد و هیچ یک از انواع حیوانات در خود احساس شرم و حیا نمی‏کند.
حضرت صادق علیه السلام در توحید مفضل می‏فرماید: ای مفضل فکر کن در صفتی که خداوند متعال آن را تنها به انسان اختصاص داده و حیوانات از آن بی بهره‏اند، این خوی پسندیده و بزرگ و این خُلق ارزنده و عظیم، حیا است.
فایده «حیا» در اجتماع انسانی جلوگیری از معاصی است؛ هر انسانی بطور طبیعی مایل است در راه اِعمال تمایلات نفسانی از هر جهت آزاد باشد و به تمام خواسته های خود لباس عمل بپوشاند، ولی این آزادی بی قید و شرط موافق صلاح و سعادت او نیست. به همین جهت است که در تعالیم آسمانی چیزهایی که برخلاف مصالح فردی و اجتماعی است، ممنوع شناخته شده و مردم باید از آنها اجتناب کنند.
برای سرکوب کردن تمایلات غیر مشروع بشر و برای این که اجراء قوانین سعادت بخش آسمانی به بهترین صورت انجام گیرد، قدرتی لازم است که از قوانین الهی حمایت کند. خلاصه، قانون ضامن اجرا لازم دارد و بدون ضمانت اجرائی، هوای نفس و تمایلات درونی بر مردم غلبه کرده و آنان را به هوی پرستی و قانون شکنی وادار می‏کنند و آن قدرت و ضامن اجرا همانا «شرم و حیا» است.
در ملل راقی و متمدن واقعی و نیز در اجتماعی که مردم کم و بیش از کمالات روانی و تعالی روحانی برخوردارند، ضامن اجرا تنها مقررات کیفری و شکنجه و مجازات نیست بلکه عوامل تربیتی و ذخائر روانی بهترین و بالاترین ضامن اجراء قوانین آسمانی هستند.آری معنویات مردم در حسن اجراء آن قوانین تأثیر عمیق و درخشانی دارد.