علم حصولی و علم حضوری 2010/10/11

بیان شده توسط استاد علی الله وردیخانی

کتاب: مبدا و معاد

علم حصولی و علم حضوری

پس از اثبات علم خدا، آنچه لازم است اشاره به سوی آن، حقیقت علم اوست. علم بر دو قسم است: حصولی و حضوری.

علم حصولی علمی است که انکشاف و ظهور معلوم به وسیله صورت و عکسی باشد که دستگاه ادراکی از واقعیتِ خارج در ذهن می‌سازد، مانند علم ما به آسمان و زمین که در اینجا علم به این دو واقعیتِ خارجی، عبارت است از حاضر بودن صورت آنها در ذهن، نه ذات آنها.

علم حضوری علمی است که واقعیت معلوم با واقعیت علم، متحّد بوده و بدون واسطه صورت و عکسی، معلوم و آشکار شود، مانند علم عالِم به ذات خود یا علم او به این که بیناست. البته در اینجا علم عالم به این که بیناست، به واسطه قائم بودن قوه بینایی بر نفس نیست، چه قوه بینایی قائم است بر عضوی، بلکه سبب حضور، معلولیت قوه بینایی است مَر نفس را، زیرا که قوّه بینایی و سایر قوای انسانی از نفس فایض می‌شوند.

خداوند عالَم، عالِم است بر جمیع معلومات، جزئی باشد یا کلّی، متغیر باشد یا ثابت، و علم او به اشیاء عبارت است از انکشاف آنها بر وجه اکمل، چنان کمالی که بالاتر از آن متصوّر نباشد و تغیری در ذات اقدس او حاصل نشود، بدین معنی که نسبت اول به او، مانند نسبت آخر است به او. اختلافات و اضافات و تبدّلات از حیث حدوث و قِدَم، در بین معلومات است، لکن تغیر و تبدّلی بر ذات اقدس او راه نمی‌یابد.

برای واجب‏الوجود به ایجاد، علمی زیاد نشود و علم او قبل از خلقت، مطابق است با علم او بعد از خلقت. حضرت خاتم‏الانبیاء علیه آلافُ التّحیّه وَ السَّلام فرموده: «عِلمُهُ بِهَا قَبلَ کَونِهَا کَعِلمِهِ بِهَا بَعدَ تَکوینِهَا: یعنی علم او به آنها قبل از وجود آنها، مانند علم اوست بعد از به وجود آوردن آنها».

صفات واجب‏الوجود عین یکدیگرند و تمایزی در آن صفات نیست. از این رو، علم فعلیه او مطابق است با علم ذاتی و ازلی کمالی او، پس باقی است علم فعلیه او به بقاء علم ذاتی او.

علم خداوند متعال عین ذات اوست، چنان که احاطه به حقیقت و کُنه ذاتش محال است، هم‏چنین احاطه به حقیقتِ علم او نیز محال می‌باشد. علم خدا مانند علم انسان از صفات اضافیه نیست. چه، صفات اضافیه صفاتی هستند که از اول در ذات شخص یا نفس وجود نداشته و بعداً تحصیل شده‌اند. بنابراین، چنان که معلومی در علم او وجود داشته باشد، مخلوق نیست. زیرا آنچه با ذات احدیت متّحد است، ازلی و واجب است، و ازلیت و وجوب، با مجعولیت و مخلوقیت منافات دارد.